به نام خدا
در ادامه نقدی که کتاب تاریخ تشیع از انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ارائه می گردد:
نقد کتاب "تاریخ تشیع"
نویسنده : سید محمد باقر آقایی نیارکی
کارشناس ارشد تاریخ
1392
مقدمه:
تشیع به عنوان یکی از دو فرقه بزرگ اسلام تأثیر بسزایی در تاریخ اسلام داشته است. لذا در بیان تاریخ اسلام نمی توان از آن صرفنظر کرد. بنابراین در ذیل عنواین رشته های مختلف تاریخ به ویژه پس از اسلام باید از تاریخ تشیع نیز یاد کرد. منابعی که مستقل با عنوان تاریخ تشیع نگاشته باشد چندان نیست، و البته ذیل تاریخ ائمه و نیز بیان فرقه های مختلف و نیز انساب به آن نیز اشاره شده است. اکنون نیز کتاب تاریخ تشیع که برای دانشجویان رشته های تاریخ اسلام و تشیع نگاشته شده باشد زیاد نیست. یکی از معدود کتابهای درسی کتاب تاریخ تشیع اثر گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه می باشد. که در این مقاله به نقد آن پرداخته می شود.
مروری بر منابع پیشین:
- تاریخ تشیع از آغاز تا پیایان غیبت صغری: نوشته غلامحسین محرمی و انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)-1386
در ابتدا طی فصل اول به معرفی منابع عمومی و اختصاصی تاریخ شیعه پرداخته و فصل دوم به پیدایش شیعه اختصاص یافته است که طی آن معنی لغوی و سپس جریان تاریخی پیدایش آن مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل سوم به بررسی داوار مهم تاریخی شیعه همانند عصرخلفای اولیه، امویان و عباسیان پرداخته است. در فصل چهارم قیامهای شیعیان، در فصل پنجم و ششم ضمن بررسی گستره جغرافیایی تشیع فرقه های مختلف شیعه را معرفی نموده است. فصول هفتم وهشتم نیز شامل میراث علمی و نیز شاعران شیعه می باشد.
- تاریخ فرق اسلامی(2) فرق شیعی و منسوب به شیعه: دکتر حسین صابری- انتشارات سمت 1386
این کتاب که جلد دوم تاریخ فرق اسلامی است به بررسی فرقههای مختلف شیعه پرداخته است. در فصل اول کلیاتی از جمله معنی لغوی و تاریخ پیدایش شیعه آوردهشده است. در فصول بعدی به ترتیب به معرفی فرقه های کیسانیه، زیدیه، اسماعیلیه، اثنی عشریه، غالیان و واقفه پرداخته است. به نظر می رسد در ترتیب این فصول ترتیب زمانی پیدایش فرقه ها مد نظر بوده است. در این کتاب در هر فصل ابتدا تاریخچه پیدایش و تکوین فرقه ها بیان شده و سپس به برسی عقاید مهم واصلی فرقه پرداخته شده اند. این کتاب که به عنوان منبع درسی معرفی شده است فاقد سوال و معرفی منابع بیشتر جهت مطالعه می باشد.
- تاریخ سیاسی صدر اسلام(شیعه و خوارج): نوشته یولیوس ولهوزن ترجمه دکتر محمودرضا افتخارزاده دفتر نشر معارف اسلامی -1375
این کتاب به بررسی تاریخی پیدایش دو گروه خوارج و شیعه از دل حوادث دوران حکومت امام علی(ع) می پردازد. ولهوزن شرق شناسی آلمانی است که با روش تحقیق و بررسی و نقادی روایات تاریخی منبع معتبری از خود به جای گذاشتهاست. این کتاب تا قیام مختار را شامل می شود.
نویسنده:
این کتاب نویسنده منفرد ندارد بلکه توسط گروهی از اساتید در گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تألیف شده است. پژوهشگاه که در سال 1377 تأسیس شده این کتاب را به عنوان متن درس در دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد تهیه نموده است.نویسندگان این کتاب عباتند از: حسین حسینیان مقدم، محمود حیدری آقایی، قاسم خانجانی، منصور داداش تژاد، سید حسین فلاح زاده، رمضان محمدی، حسین مرادی نسب، محمد رضا هدایت پناه.
نقد شکلی اثر:
کتاب " تاریخ تشیع" ابتدا در دو جلد تهیه گردیده بود که پس از چند دوره در یک جلد تلخیص گردید که با همکاری مرکز مدیریت حوزه های علمیه خواهران معاونت پژوهش با شمارگان 5000 نسخه و در سال 1390 منتشر گردیده است. این کتاب به منظور عنوان درس تاریخ تشیع برای رشته های تاریخ اسلام و تاریخ تشیع و دیگر رشته های مرتبط در مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد نگاشته شده است که می تواند به عنوان منبع اصلی یا فرعی بسته به رشته ی تحصیلی و به نیز به عنوان درس اصلی یا تخصصی مورد استفاده قرار گیرد. در پیشگفتار هدف اصلی اثر به طور صریح بیان شده است. مقدمه کتاب یک مقدمه کلی در ابتدای کتاب است و فصلهای کتاب فاقد مقدمه می باشند. فهرست مطالب به طور تفصیلی بیان شده است. در این کتاب تصویر و نقشه به کار گرفته نشده ولی در عین حال در موارد معدودی از جدول و نمودار برای بیان مطالب استفاده شده است. پس از پیشگفتار و قبل از آغاز فصول کتاب در بخشی با نام "کلیات: مفاهیم" به تعریف برخی اصطلاحات از جمله شیعه، رافضی، امامیه، زیدیه، اسماعیلیه و اثنی عشریه و جعفریه آورده شده است. هر فصل حاوی خلاصه و بیان محورهای مطالعاتی می باشد که می تواند به جهت دهی دانشجویان برای مطالعات بیشتر کمک کند. نمایه منابع و اعلام از جمله ضمیمه های آخر کتاب است.
حروف نگاری صفحه آرایی و صحافی کتاب در حد استاندارد کتابهای آموزشی می باشد. طرح روی جلد هم برگفته از نقشهای سنتی با ترکیب رنگی می باشد کلمهتاریخ تشیع هم به رنگ قرمز نوشته شده که شاید نمایانگر دیدگاه تاریخ خونبار شیعه می باشد. قواعد عمومی نگارش و ویرایش تا حد زیادی رعایت شده است و اثر مذکور از روانی ورسایی خوبی برخوردار است. در هنگام به کارگیری کلمات یا نامهای خاص و ناآشنای عربی در موارد لازم از اعراب برای آشنایی مخاطب با تلفظ صحیح استفاده کرده است و نیز در موارد معدودی که از نامهای انگلیسی استفاده شده لغت اصلی آن در کنار خط فارسی آورده شده است. نحوه ارجاع و استناد مطالب به منابع اصلی از استاندارد لازم برخور دار است.
نقد محتوایی اثر:
در این اثر سعی شده است تا مطالب بر طبق نظم خاصی ارائه گردد. در بخش کلیات ابتدا به معرفی برخی مفاهیم مورد استفاده در کتاب اشاره شده است. در بخش اول به زمینه ها و نیز ریشه یابی تاریخ تشیع پرداخته شده است. در بخش دوم تاریخ تشیع تا عاشورا مورد بررسی قرار گرفته است و در بخشهای سوم و چهارم به ترتیب از عاشورا زمان امام صادق(ع) و از زمان امام صادق(ع) تا غیبت کبری را شامل می شود. فصول پنجم و ششم هم به دولتها و خاندانهای شیعی می پردازد و در فصل هفتم هم آثار علمی و فرهنگی شیعیان مورد برسی قرار گرفته است. به این ترتیب ملاحظه می گردد که سعی شده است تا ترتیب تاریخی در آن رعایت گردد. اما به نظر می رسد با توجه به زمانبندی تاریخی بهتر می بود که فصل خاندانهای شیعی پیش از دولتها مورد بررسی قرار گیرند چرا که خاندانهای موثر پیشتر از دولتهای شیعی در عرصه سیاسی سرزمینهای اسلامی حضور داشتند. اما اگر اهمیت آنها مورد نظر بوده باشد شاید این ترتیب درست به نظر می رسد. این نظم منطقی و انسجام هم در داخل هر فصل رعایت شده است. در فصول مربوط به امامان سعی شده تا ضمن بیان تاریخ مختصری به شرح فعالیتهای ایشان پرداخته و سپس به اوضاع شیعیان و فعالیتهای سیاسی آنها اختصاص یافته است. در دولتها و خاندانها هم به همین ترتیب عمل شده و ترتیب زمانی رعایت شده است.
منابعی که در این اثر مورد استفاده قرار گرفته به طور عمده منابع دست اول می باشد. منابعی از قبیل تواریخ، انساب، رجال، مناقب و دیگر منابع تاریخ اسلام منابع دست اولی هستند که از آنها در نوشتن این اثر به کار گرفته شده اند. علاوه بر این منابع دست اول از منابع جدید از نویسندگان خارجی و عرب و ایرانی نیز برای تألیف این کتاب استفاده شده است. در استنادات و ارجاعات به این منابع اصول منبع دهی به دقت رعایت شده است. در ضمن در بیان مطالب رعایت امانت شده است تا هیچ مطلبی بدون ذکر منبع آورده نشده و اثر دچار سرقت ادبی نگردد.
این اثر گرچه در برخی موارد حاوی تجزیه و تحلیل است اما به طور کلی تنها به بیان مطالب تاریخی و عقیدتی شیعیان از فرقه های مختلف پرداخته است و کمتر به نقد و بررسی آنها وارد شده است. با این حال سعی شده است که بی طرفی علمی را رعایت کند.
این اثر به علت آموزشی بودن آن نه ادعا دارد و نه در پی طرح نظریه های جدید است و فقط در سطح دانشگاهی به عنوان کتاب آموزشی نگاشته شده است. اما به توجه به تلاش نویسندگان در استفاده از منابع مختلف سعی شده است در نوع خود به روزترین منبع بوده و با توجه به سطح کتاب تمام سرخطهای مهم تاریخ تشیع را در بربگیرد.
این کتاب با توجه به اینکه در کشوری شیعی و با اعتقادات شیعی نگاشته شده مبانی و پیش فرضهای اعتقادات شیعی در آن مبنی بر حقانیت امامان شیعه می باشد که سعی شده است در این مسیر حرکت شود و با همین دلایل در این کتاب مغایرتی با مبانی و اصول دینی و اسلامی یافت نشد.
محتوای کتاب "تاریخ تشیع" با عنوان و فهرست ذکر شده تطابق داشته و جامعیت و تناسب محتوا و موضوع خوب ارزیابی می شود. مطالب ارائه شده هم منطبق بر سرفصلهای مصوب وزرات علوم، تحقیقات و فن آوری برای درس تاریخ تشیع می باشد.
نویسنده سعی کرده در برخی موارد با استفاده از برخی ابزارها همانند جدول و نمودار به تفهیم بیشتر موضوع بپردازد. همچنین در بخشی به عنوان کلیات مفاهیم اولیه تعریف شده اند و در طول کتاب هم اگر لازم بوده لغاتی تعریف و یا مترادف انگلیسی شان آورده شود، این کار انجام شده است.
نتیجه:
کتاب"تاریخ تشیع" نوشته گروهی از نویسندگان پژوهشگاه حوزه و دانشگاه کتابی است که با هدف منبعی برای دوره های کارشناسی و کارشناسی ارشد نگاشته شده است. شکل ظاهری کتاب در حد مطلوب و مطابق با استانداردهای کتابهای آموزشی می باشد. ازمنابع بسیار دست اول و جدید به خوبی بهره برده و سعی شده است تا کتابی کامل و جامع البته در حد تدریس دانشگاهی باشد. کتاب نیز بر طبق سرفصلهای مصوب وزارت علوم بوده و با متنی روان و رسا ضمن رعایت رویکردهای اسلامی و شیعی به بررسی تاریخی تاریخ امامان شیعه و نیز خاندان ها و دولتهای شیعی پرداخته است. به نظر می رسد اگر فصل خاندانها پیش از دولتها قرار می گرفت بحث توالی تاریخی نیز بهتر رعایت می شد.
